Artykuł pierwotnie ukazał się w „Tanganika Magazyn” nr 1. (artykuł zmieniony i poprawiony).
Jezioro Tanganika położone jest w Afryce Wschodniej w obrębie Wielkiego Rowu Afrykańskiego. Powstało prawdopodobnie na wskutek ruchów górotwórczych. Wiek jeziora szacuje się na około 10 milionów lat. Jezioro Tanganika posiada dużą powierzchnię wodną, która poprzez parowanie ma wpływ na specyficzny mikroklimat powstający nad samym jeziorem oraz w jego otoczeniu. Procesy zachodzące nad jeziorem mają również wpływ na powstawanie specyficznych właściwości fizyko- chemicznych wody. Na skład chemiczny wody w jeziorze ma również wpływ alkaliczna lawa wulkaniczna znajdująca się na dnie jeziora.
Jezioro Tanganika zostało odkryte i opisane po raz pierwszy w połowie XIX wieku przez Richard’a Burton’a i John’a Speke’a. Również w tym samym okresie po raz pierwszy zaczęto odławiać różne gatunki ryb zamieszkujące jezioro. Pionierem w pozyskiwaniu i opisywaniu gatunków z jeziora Tanganika był J.E. Moor. Kolejnym badaczem ichtiofauny tego jeziora był Boulenger. Pierwsze trofeusy, jakie zostały sprowadzone do Europy (Anglia) zostały odłowione przez wcześniej wspomnianego już J.E. Moor’a w latach 1895- 18966. Osobniki te były przedmiotem badań, które przeprowadził w 1898 roku Boulenger i na ich podstawie opisał Tropheus moorii, a następnie uzupełnił ten opis w 1915 roku.
Rosnące zainteresowanie fauną i florą jeziora Tanganika przez naukowców spowodowało również zainteresowanie ichtiofauną tego jeziora przez akwarystów. Pierwsze opisy ryb pochodzących z Tanganiki i hodowanych w akwariach były dokonane przez akwarystów niemieckich i amerykańskich. Do popularyzacji pielęgnic afrykańskich przyczyniły się również firmy odławiające i importujące te ryby ze środowiska naturalnego.
Coraz więcej nowo odkrywanych form barwnych gatunków ryb pochodzących z tych jezior zdobywa uznanie i podziw akwarystów, również polskich. Bez wątpienia największą popularnością wśród gatunków ryb tanganickich w naszych akwariach ciszą się właśnie przedstawiciele rodzaju Tropheus. Są to bez wątpienia „królowie” naszych domowych zbiorników, gdzie są podziwiane ze względu na ich kolory i ciekawe zachowania społeczne.
Artykuł ten chciałbym poświęcić właśnie tym pięknym rybom. W dalszych częściach artykułu opiszę podstawowe wymagania trofeusów, ich codzienne życie, etapy dojrzewania oraz rozmnażania, dietę oraz niektóre problemy zdrowotne, które mogą spotkać naszych podopiecznych podczas hodowli w akwarium.
Chciałbym jednocześnie nadmienić, że opisuję w tym artykule wyłącznie moje obserwacje jakie zdobyłem hodując te piękne ryby w akwariach. Niektóre poglądy na temat tych ryb i zachowania ich w akwarium przedstawione przez mnie mogą nieco odbiegać od opisów zachowań trofeusów u innych akwarystów. Należy pamiętać, że każdy zbiornik powinien być traktowany jako oddzielny „sztuczny biotop”, rządzący się swoimi prawami.
Trofeus w środowisku naturalnym
Rodzaj Tropheus reprezentowany jest przez endemiczne taksony ryb zamieszkujące płytsze wody jeziora Tanganika. Najczęściej spotykane są w licznych stadach na głębokościach od 2 do 7 metrów. Wyjątkiem jest Tropheus duboisi, który zamieszkuje nieco głębsze wody jeziora i spotykany jest na głębokościach 7 – 15 metrów.
Naturalnym biotopem występowania trofeusów są dwie strefy jeziora, litoral żwirowaty oraz litoral skalny. Strefa litoralu żwirowatego charakteryzuje się gruboziarnistym podłożem z licznymi strefami kamieni o różnej wielkości. W strefie tej obserwuje się silne falowanie powierzchni wody, czyli woda w tej strefie jest intensywnie napowietrzana oraz nasłoneczniona. Biotop ten charakteryzuje się tym, że występują tu liczne szczeliny, groty, co stwarza możliwości ukrycia się narybkowi przed ew. drapieżnikiem. W płytszych wodach można spotkać również, obok trofeusów, gatunki przebywające bliżej dna, czyli Eretmodus, Spathodus. Najliczniej jednak trofeusy występują w środowisku gdzie znajdują się duże bloki skalne tworzące strome urwiska. Na powierzchni skał wskutek silnego nasłonecznienia rozwijają się bujnie glony, które stanowią podstawę pożywienia trofeusów wraz z drobnymi skorupiakami. Trofeusy żerują na skałach w licznych stadach. Razem z trofeusami w tym samym środowisku występują przedstawiciele rodzaju Petrochromis.
Poszczególne warianty rodzaju Tropheus występują w licznych formach barwnych. Warianty reprezentujące formy północne charakteryzują się ciemnym ubarwieniem tułowia w kolorach od brązowego do czarnego. Przeważnie na tym ciemnym tle występuje jedna lub dwie plamy w jaskrawych kolorach lub pojedynczy pas o różnej szerokości i kolorze. Gatunki południowe charakteryzują się bardziej różnorodnym i jaskrawszym ubarwieniem. Tułów tych gatunków jest w kolorze jasno brązowym do ciemnoczerwonego. Na ich ciele widoczne są różnego rodzaju jasne, pojedyncze plamy, umieszczone przeważnie na środku tułowia. Na głowie mogą występować liczne, drobne jaskrawe kropki, płetwa grzbietowa oraz odbytowa również może być ubarwiona. W grupie tych ryb niektóre odmiany mogą być wybarwione jednolicie na kolor czerwony o różnym nasyceniu barwy. U tych odmian nie występują cechy ubarwienia wcześniej opisane.
Poszczególne formy barwne trofeusów są od siebie izolowane w naturalny sposób. Taką barierą nie do pokonania dla występujących obok siebie poszczególnych wariantów mogą być długie, kilkunasto kilometrowe piaszczyste plaże ciągnące się wzdłuż brzegu jeziora, pojedyncze, duże bloki skalne oraz miejsca w rejonie ujścia rzek (np. rejon Kasangi).
W celu lepszej identyfikacji odłapywanych ryb, min. ze względów handlowych, nazwy poszczególnych odmian pochodzą od miejsca ich odłowu (Kasanga, Bemba, Ikola, Chipimbi, Lufubu itd.) . Jest to również spowodowane stale zmieniającą się systematyką rodzaju Tropheus.
Akwarium dla trofeusów
Trofeusy dorastają przeważnie do wielkości 12 cm. Niektóre taksony są nieco większe i mogą osiągać wymiary do 20 cm (np. Tropheus polli, Tropheus sp. Kavalla „Kongole”, Tropheus sp. Mpimbwe). Informacja ta nie jest bez znaczenia, ponieważ od tego zależy właściwy dobór wielkości zbiornika, w którym zamierzamy hodować trofeusy. Dobierając wielkość zbiornika należy również wziąć pod uwagę to, że trofeusy są rybami stadnymi i potrzebują przestrzeni do wypływania się oraz że należą do ryb dość agresywnych.
Hodując te piękne ryby od kilkunastu lat w różnych zbiornikach mogę zasugerować, że odpowiednim zbiornikiem dla małej grupy trofeusów (ok. 15- 20 sztuk) jest akwarium o powierzchni dna 150 cm x 50 cm, ale lepszym rozwiązaniem byłoby zastosowanie zbiornika o wymiarach dna 150 cm x 60 cm i wysokości np. 50 – 60 cm. Istnieje pogląd że takim minimalnym zbiornikiem dla tych ryb jest akwarium o pojemności 240 litrów (120 cm x 50 cm x 40 cm). Uważam że jest to za mały zbiornik dla nawet 12 sztuk trofeusów. Dlaczego? Ponieważ mając na uwadze agresję samców podczas zachowań rozrodczych, dekoracje w akwarium, trofeusy nie będą miały miejsca do wypływania się, a samice po tarle będą stale niepokojone przez inne ryby w stadzie. W mniejszych akwariach istnieje również większe prawdopodobieństwo stałego prześladowania ryb w stadzie przez agresywne, dominujące samce.
Jako podłoże w akwarium z trofeusami możemy zastosować dobrze wypłukany piasek. Takie podłoże zapobiega gromadzeniu się w nim produktów przemiany materii, a przy sprawnie działającej filtracji odchody i nadmiar innych cząstek organicznych będą skutecznie usuwane. Warstwa piasku może mieć grubość 3- 4 cm.
Akwarium można urządzić na kilka sposób. Jedni akwaryści preferują zbiorniki tzw. hodowlane (bez skał), inni zaś bardziej dekoracyjne akwaria, ze sporą ilością skał. Oczywiście jest to kwestia gustu. Jeżeli jednak zdecydujemy się na zbiornik, w którym chcemy umieścić kilka kamieni powinniśmy pamiętać o kilku istotnych zasadach. Dobrze jest użyć do dekoracji skały lub kamienie, które mogą być jednocześnie buforem dla wody w akwarium. Doskonale do tego nadają się wapienie oraz dolomity. Jeżeli w filtrach mamy wkłady koralowe do dekoracji możemy użyć również zwykłych otoczaków różnej wielkości. Dekoracyjność zbiornika na pewno wzrośnie, jeżeli będą to kamienie o tej samej barwie. Nie powinniśmy używać kamieni, skał lub innych dekoracji, które posiadają ostre krawędzie. Energiczne trofeusy mogą się kaleczyć o ostre krawędzie (np. nie nadaje się do dekoracji wapień muszlowy). Układając kamienie na dnie powinniśmy pamiętać o tym, że nie mogą one leżeć bezpośrednio na szybie. Ja osobiście pod kamienie podkładam płytki plastikowe używane przy filtrach pod żwirowych. Płytki takie doskonale rozkładają ciężar kamienia na powierzchni dna, a ich budowa zapobiega tworzeniu się środowisk beztlenowych pod kamieniami. Jako podkład pod kamienie stosowany jest również styropian czy inne elastyczne cienkie maty. Stosując takie „podkładki” musimy być pewni, że nie będą one wydzielać do wody żadnych toksyn (w dłuższym okresie czasu) oraz, że pod nimi nie będą tworzyć się środowiska beztlenowe, co jest wielce prawdopodobne. Dobierając wielkość kamieni należy pamiętać, że lepiej jest użyć kilku dużych kamieni, niż więcej ale mniejszych. Dekoracje z dużych kamieni pozwolą nam na stworzenie większych, bardziej widocznych grot co pozwala na lepszą kontrolę w zbiorniku, szczególnie jeżeli chodzi o ew. wyszukiwanie chorych osobników lub padniętych.
Część akwarystów do wystroju akwarium z trofeusami wykorzystuje dekoracyjne tła wykonane z żywic. Ja osobiście nie jestem zwolennikiem stosowania takich dekoracji w akwarium. Chcąc umieścić takie tło w zbiorniku powinniśmy bardzo dokładnie przemyśleć cyrkulację wody za tłem i czy nasz system filtracyjny pozwoli na swobodne zbieranie nieczystości zgromadzonych za nim. W przeciwnym przypadku po pewnym czasie może dojść do pogorszenia się parametrów wody, wskutek czego nasi podopieczni mogą zapadać na różnego rodzaju stany chorobowe. Stan taki w akwarium może powstać po nagromadzeniu się zbyt dużych ilości produktów przemiany materii za tłem (min. charakterystyczny brązowawy osad na dnie). Pamiętajmy również o tym, że z czasem wydajność filtrów będzie spadać ze względu na zabrudzenie się masy filtrującej i przez to również spadnie cyrkulacja wody za tłem.
Tło strukturalne umieszczone w akwarium zabiera również pewną część powierzchni zbiornika, która mogłaby być wykorzystana przez ryby. Dlatego też, jeżeli już zdecydujemy się na montaż takiego tła powinniśmy uwzględnić jego wymiary planując szerokość akwarium. Dobrą alternatywą tła wewnętrznego jest wykonanie we własnym zakresie tła zewnętrznego, umieszczonego za akwarium i szczelnie dociśniętego do szyby zbiornika. Takie tło można wykonać z kilku warstw np. styropianu i odpowiednio pomalować.
Akwaria z trofeusami są typowymi akwariami skalnymi, bez roślin. Wszystkie delikatne rośliny posadzone w takim zbiorniku po pewnym czasie będą zjedzone lub zmarnieją na wskutek niekorzystnych warunków chemicznych wody. Czasami jednak można spotkać w akwariach z trofeusami rośliny. Są to przeważnie takie gatunki, jak: Anubias nana, Cryptocoryne aponogetifolia, V. gigantea.
Oświetlenie zbiornika nie powinno być dość silne. Przy zbyt mocno oświetlonym akwarium trofeusy mogą być bardzo płochliwe i przez takie zachowanie nie będziemy mogli podziwiać ich zachowań oraz kolorów. Moim zdaniem idealnym oświetleniem jest naturalne światło słoneczne. Czasami jednak zdarza się, że akwarium będzie stało w ciemniejszym miejscu w pokoju. Wówczas powinniśmy zastosować do oświetlenia zbiornika typowe świetlówki akwarystyczne (typ T8 lub T5). Dobór rodzaju widma świetlówki i moc nie jest łatwą sprawą. Oświetlenie powinno być tak dobrane żeby oddawało piękne kolory ryb oraz nie było czynnikiem stresującym dla mieszkańców akwarium (raczej nie powinno stosować się odbłyśników). Dobierając rodzaj i moc świetlówek należy uwzględnić wysokość zbiornika, czy będą stosowane szyby nakrywkowe (szyby nakrywkowe ograniczają w pewnym sensie charakterystyki świetlówek), jasność podłoża i dekoracji (im jaśniejsze podłoże, tym słabsze górne oświetlenie) oraz ustawienia zbiornika (w pobliżu okna lub w zacienionym pokoju).
W przypadku dużych i bardzo dużych zbiorników możemy zastosować lampy typu HQI podwieszane pod sufitem w odpowiedniej odległości od powierzchni lustra wody. Związane jest to z dość silnym nagrzewaniem się tego rodzaju lamp. Światło z lamp HQI zastosowanych do oświetlania akwarium bez szyb nakrywkowych daje bardzo ciekawe i realistyczne efekty świetlne w całym zbiorniku (stonowane refleksy na dnie i dekoracjach w akwarium), nie wpływające na zachowanie ryb.
Dobór obsady
Hodowlę trofeusów możemy prowadzić w obsadzie jednoodmianowej lub, jeżeli chcemy mieć zbiornik z obsadą bardziej urozmaiconą, możemy połączyć kilka wariantów barwnych.
Odpowiedni dobór odmian, które chcemy wspólnie hodowanych jest bardzo ważny ze względu na możliwość ich krzyżowania się.
Ogólna zasada, jaka obowiązuje przy dobieraniu poszczególnych zestawów hodowanych trofeusów jest taka, że w akwarium powinno być po jednej odmianie np. z form północnych (Bemba. Ikola, Kiriza, Bulu Point) oraz po jednej odmianie z form południowych (Kasanga, Ilangi, Moliro, Chipimbi).
Obsadę większego zbiornika składającej się z przedstawicieli jednej odmiany lub połączonych dwóch odmian północnych i południowych możemy uzupełnić o innych przedstawicieli rodzaju Tropheus. Takim uzupełnieniem mogą być gatunki Tropheus duboisi oraz Tropheus polli.
W akwarium towarzyskim można również hodować wspólnie z trofeusami inne gatunki ryb zbliżonych wymaganiami pod wglądem wody, pokarmu i zachowania. Doskonałym uzupełnieniem towarzystwa dla trofeusów mogą być przedstawiciele podrodziny Eretmodini hodowane w parach lub bardzo małych grupach, a także stadny rodzaj Petrochromis oraz Simochromis. Nie polecam hodowania razem z trofeusami gatunków zbrojnikowatych (Loricariidae), popularnie zwanych „glonojadami”. Przedstawiciele tej grupy ryb mogą stanowić konkurencję pokarmową dla trofeusów oraz produkują dość duże ilości produktów przemiany materii.
Zakup ryb oraz kwarantanna
Bardzo ważną czynnością podczas rozpoczęcia hodowli trofeusów jest właściwy wybór ryb, od których zaczynamy hodowlę. Możemy to zrobić na dwa sposoby. Pierwszy z nich to zakup od importera sprowadzającego ryby z odłowu lub hodowli przyjeziornych dorosłych ryb. Drugim sposobem jest nabycie mniejszych osobników wyhodowanych już w niewoli.
Chcąc nabyć ryby z odłowu powinniśmy pamiętać, że takie ryby trudno się aklimatyzują w sztucznych warunkach (problemy z pobieraniem pokarmu oraz ryby są podatne na różnego rodzaju infekcje) i taki proces powinni przeprowadzać doświadczeni już hodowcy w hodowli ryb z odłowu. Importer, który profesjonalnie traktuje swoich klientów, kwarantannę przeprowadza w swoich zbiornikach i ryby przez niego sprzedawane są już zaadaptowane do sztucznej hodowli oraz mają przeprowadzone odpowiednie badania specjalistyczne. Zakup dorosłych ryb gwarantuje nam odpowiedni układ płci w stadzie, ale z drugiej strony istnieje ryzyko zakupu przez mniej doświadczonego akwarystę ryb starych.
Akwaryści, którzy dopiero rozpoczynają przygodę z trofeusami moim zdaniem powinni nabyć stado młodych ryb od sprawdzonego hodowcy lub w specjalistycznej firmie. Przeważnie kupujemy wówczas większą ilość młodzieży trofeusów (wielkość ok.5 cm), z których w późniejszym czasie otrzymamy docelowe stado hodowlane. Zaletą zakupu mniejszych, młodych osobników jest to, że takie stado będzie dorastać wspólnie w zbiorniku, stopniowo będzie się ustalała hierarchia między dominującymi osobnikami. Przez takie postępowanie zminimalizujemy w okresie dojrzewania powstawanie problemów z agresją, ponieważ stado będzie już „dobrane”. Wspólne łączenie dorosłych już ryb, czyli dopuszczanie do stada, w którym jest już ustalona hierarchia nowych ryb może być bardzo problemowe i w konsekwencji możemy stracić część obsady. Przeważnie nękane są osobniki nowo dopuszczane, ale o tym napiszę w oddzielnym temacie.
Podstawą uniknięcia problemów zdrowotnych naszych trofeusów oraz właściwej aklimatyzacji jest przeprowadzenie kwarantanny nowo nabytych ryb. Proces ten przeprowadzamy w oddzielnym zbiorniku, jeżeli np. w docelowym akwarium już są wpuszczone inne ryby. Woda w zbiorniku kwarantannowym powinna mieć parametry zbliżone do warunków, w jakich ryby wcześniej pływały u hodowcy. Następnie stopniowo doprowadzamy do zmiany parametrów wody w zbiorniku, w którym ryby są obserwowane do takich jakie są w akwarium docelowym. Proces ten powinien być przeprowadzony stopniowo i trwać ok. 30 dni. Okres ten pozwoli również na sprawdzenie czy ryby nie są chore na jakieś infekcje lub inne schorzenia.
Proces wpuszczania ryb po transporcie do zbiornika kwarantannowego jest bardzo ważny. Należy to robić powoli i z rozwagą. Po rozpakowaniu worki wkładamy do akwarium gdzie mają pływać ryby. Ta czynność ma na celu wyrównanie temperatur wody w worku oraz w akwarium. Po upewnieniu się że temperatura jest już właściwa stopniowo dolewamy do worów wodę z akwarium. Jeżeli mamy do czynienia z większą ilością ryb możemy ten proces rozpocząć w większym pojemniku, wiadrze, po wcześniejszym przelaniu ryb wraz z wodą do tych pojemników. Wodę możemy dolewać na dwa sposoby. Pierwszy sposób to dolewanie w krótkich odstępach czasu (co 20 – 30 min.) wody do wiaderka z rybami za pomocą kubka o pojemności np. 0,5 litra. Ten sposób ja stosuję przy rybach młodych, silnych, nie „zmęczonych” transportem. Drugi sposób jest nieco dłuższy w czasie i stosuję go tylko przy rybach z odłowu lub mocna „zmęczonych” transportem. Polega on na stałym dostarczaniu do worków lub wiader wody z akwarium kwarantannowego za pomocą wężyków o małej średnicy (np. używanych do napowietrzania). Woda powinna powoli spływać/kapać do np. wiadra, a jej ilość regulujemy za pomocą zamontowanych na wężyku ściskaczy. W tej metodzie należy kontrolować poziom wody w wiadrze i co jakiś czas należy wodę z wiadra wylewać aż do 100 % wymiany wody w wiadrze. Wodę w wiadrze możemy również delikatnie napowietrzać. Cały proces trwa ok. 1 godziny. Jest to bardzo dobra metoda stosowana również przy wpuszczaniu innych delikatnych ryb do akwarium. Potocznie zwana jest metodą „kropelkową”.
Podczas kwarantanny ryby powinny mieć spokój, delikatną filtrację oraz cały czas podajemy rybom witaminy (np. w płynie). W akwarium może być kilka niewielkich kryjówek. Po wpuszczeniu ryb do zbiornika kwarantannowego przez pierwsze 3- 4 dni nie podajemy żadnych pokarmów!!! Jeżeli ryby pływają normalnie (brak kołyszących ruchów), nie mają żadnych nalotów na skórze, zaczynają szukać pokarmu na dnie i innych dekoracjach w akwarium możemy podać pierwszy pokarm. Doskonale na pierwszy posiłek nadają się drobno pokruszone i wcześniej krótko namoczone dobrej jakości pokarmy płatkowe 9mogą być moczone również z witaminami). Odradzałbym podawania na tym etapie adaptacji ryb do nowych warunków granulatów. Ilość karmy powinna być niewielka i stopniowo, powoli zwiększana.
Zaraz po wpuszczeniu do nowego zbiornika możemy zaobserwować dziwne zachowanie się ryb, a mianowicie pływanie „góra- dół” przy szybie. Takie zachowanie ryb jest min. wynikiem stresu spowodowanego zmianą parametrów wody, transportem. Po ok. 2 dniach zdrowe ryby powinny pływać już normalnie, po całym akwarium.Koniec części 1.
W drugiej części artykułu przedstawię wymagania trofeusów pod względem parametrów wody, filtrację zbiorków, zasady żywienia, zachowanie społeczne tej stadnej ryby, rozmnażanie, choroby charakterystyczne dla tych ryb oraz wykaz literatury w której możemy przeczytać o trofeusach.
